Polisiyenin Kraliçesi Agatha Christie, 42 yıl önce bugün aramızdan ayrıldı. Büyük ustayı 8. sayımızda kapağımıza taşımıştık. Agatha’yı bir kez daha bu sayıda yayımlanan Sevin Okyay’ın değerlendirmesiyle anıyoruz.
Kolay anlaşılan dili, ustaca kurulmuş olay örgüsü, insanda aşinalık hissi uyandırıp kendilerini sevdiren karakterleri, özellikle de okurlarının bağrına bastığı iki unutulmaz başkarakter şimdiki yerine gelmesini sağladı. Yazdığı her şey neredeyse bir asır içinde çevrilmişti ama Christie, hayranlarına sadece kitaplarıyla değil, filmler, oyunlar ve dizilerle de ulaştı ve ulaşıyor…
Birkaç yıl önce bir yazı yazmışım, aynı başlıkla: “Perdede, ekranda, sahnede.” Meseleyi bu kadar veciz şekilde anlatan başka başlık da yok zaten. Altın Çağ’ın “Kraliçe”si Agatha Christie, aslında bu çağ dışında da polisiyenin kraliçesi. Başta Belçikalı dedektif, gri hücrelerin efendisi Hercule Poirot olmak üzere, kitapları, sinema ve TV film uyarlamaları, TV dizileri ve oyunlarla dünyanın en çok satan yazarlarından biri. Onu geçen tek rakibi de Sör Arthur Conan Doyle olmuş. Christie, Dünyanın En Çok Satan 10 kitabı listesine, 1939’da çıkan On Küçük Zenci (And There There Were None) ile dahil oldu. Uyarlama yarışmasındaysa Conan Doyle’un Sherlock Holmes’ünün karşısına Hercule Poirot ile çıktı. Poirot’nun o kadar çok sinema filmi ve TV uyarlaması var ki sadece o bile Sherlock’la rahatlıkla mücadele edebilir.
Ama hem sinema hem de televizyonda kendini göstermiş Miss Marple’ın meraklı varlığına rağmen, en son TV uyarlaması 2015’te yapılan Tommy & Tuppence Beresford’un Christie uyarlamaları alanında bir öncülükleri var. Gizli Düşman (The Secret Adversary), beyazperdeye uyarlanan ikinci Christie filmiydi. Fox Film Corporation 1928 yılında bu kitabı Almanya için Maceracılar Şirketi (Die Abenteuer G.m.b.H) adlı bir sessiz film olarak çekmişti. Kitap iki kez de TV’ye uyarlandı. Gene 1928 yapımı ilk filme gelince, The Coming of Mr. Quin başlıklı hikâyeden uyarlanmış olan The Passing of Mr. Quin aynı zamanda ilk İngiliz yapımı Christie filmi.
Dame Agatha Christie, satış alanında onu geçen tek yazar olan William Shakespeare gibi, her mecraya uyarlanmış bir yazar. UNESCO’ya göre dünyanın en çok tercüme edilmiş yazarı. Kolay anlaşılan dili, ustaca kurulmuş olay örgüsü, insanda aşinalık hissi uyandırıp kendilerini sevdiren karakterleri, özellikle de okurlarının bağrına bastığı iki unutulmaz başkarakter şimdiki yerine gelmesini sağladı. Yazdığı her şey neredeyse bir asır içinde çevrilmişti ama Christie, hayranlarına sadece kitaplarıyla değil, filmler, oyunlar ve dizilerle de ulaştı ve ulaşıyor. Bir de halen hayallerde yaşayan bir İngiliz dönemini insanları, binaları, kültürü, âdetleriyle yeniden başarıyla canlandırması, özellikle ekran ve perdede akılda kalan görüntüler yarattı.
Christie’nin eserlerini kontrol edecek bir hisseye 1998’de 10 milyon sterlin karşılığı sahip olan Chorion Ltd, Christie satışlarından en çok yararlanan şirket oldu. 2002’de yeniden bastıkları And Then There Were None ABD’de yeniden en çok satanlar listesine girdi ve baskısı 10 haftada tükendi. Özellikle televizyon filmleri için anlaşma yapmayı sürdüren ve Simenon, Chandler gibi yazarlarla da ilgilenen Chorion, 2012’de faaliyetini sona erdirdi. Televizyonda ise BBC ile ITV’nin arasındaki mücadele geçen yıl da sürüyordu.
Christie’nin kitapları, perde ve ekranın dışında sahneye de uyarlanıyor demiştik. Ama uyarlamanın tersine işleyeni var, tabii. Örneğin Charles Osborne, üç Agatha Christie oyununu roman olarak uyarlamıştı. Black Coffee/Acı Kahve (1998), The Unexpected Guest/Beklenmeyen Misafir (1999) ve Spider’s Web (2000). Başka yazarlar da toplam sekiz Christie roman ve hikâyesinden oyunlar yazıp sahneye uyarladılar. İçlerinde bu işi iki kez yapan tek kişi, Murder at the Vicarage (Yerin Kulağı Var/Ölüm Çığlığı/Evdeki Korku) ve Cards on the Table’ı (Briç Masası Cinayeti, Briç Masasında Cinayet) dramatize eden Leslie Darbon’dur. Jane Marple’ın kahramanı olduğu Murder at the Vicarage, Moie Charles ve Barbara Toy tarafından da uyarlanmıştı.
Filmlere gelince, 1928 yapımı ilk Christie uyarlaması The Passing Of Mr. Quin’den beri, yazarın eserleri beyazperdeye aktarılıp duruyor. İngiltere dışındaki ilk uyarlamaysa yukarıda bahsi geçen Gizli Düşman’ın, Die Abenteurer G.m.b.H. adıyla oynayan Alman yapımı uyarlaması oldu. 1931’de, Alibi/Ölümün Sıcak Eli isimli oyun ve The Murder of Roger Ackroyd başlıklı kitaptan yapılan uyarlamada, Hercule Poirot, aktör Austin Trevor’ın şahsında ilk kez sinema seyircilerinin karşısına çıktı. Bayan Jane Marple ise, 4.50 from Paddington’ın uyarlaması olan 1961 yapımı Murder, She Said ile ilk kez perdeye yansıdı.
Aslında Trevor hikâyesi de ilginç. Alibi oyunu, Michael Morton tarafından The Murder of Roger Ackroyd romanından uyarlanmıştı. Filmde Austin Trevor bıyıksız, uzun boylu, yakışıklı bir Poirot olmuştu. Agatha Christie’nin dedektifine taban tabana zıt bir fiziğe sahip Trevor, buna rağmen Black Coffee (1931) ve Lord Edgware Dies/Lord Edgrawe’i Kim Öldürdü’de (1934) Poirot’yu iki kez daha oynadı. Trevor bir keresinde, Poirot olarak seçilmesini, Fransız aksanını kıvırabilmesine bağlamıştı.
Oyunlarla, hikâyelerle romanlardan yapılan birden çok kaynaklı uyarlamalar sonra da devam etti. Bunlardan biri de aynı adlı oyun ve romandan birçok kez uyarlanan ve siyasi doğruluk kaygısıyla ismi ülkeden ülkeye değişen And Then There Were None/On Küçük Zenci’dir. İlk kez 1945’te beyazperdeye aktarılmıştı. 1987’de ise Desyat Negrityat adıyla, Rusça versiyonu gerçekleştirildi. 1928 tarihli The Passing Of Mr. Quin’den 2008’deki 4.50 from Paddington uyarlaması olan Fransız yapımı Le crime est notre affaire’e kadar 32 Christie yapımı sinemaya uyarlandı. Murder Ahoy! (1964) ise, They Do It With Mirrors’ın (Yürüyen Ceset ya da Zarif Bir Cinayet Gecesi) bazı unsurlarını içermekle birlikte, herhangi bir kitabı temel almayan özgün bir filmdi.
Bayan Marple’ın beş sinema filmi vardır: Murder, She Said (çeşitli Türkçe çeviri başlıklarıyla: 4:50 Treni, Trende Cinayet, Lahitteki Ceset, 16:50 Treni, Dört Elli Treni), Murder at the Gallop, Murder Most Foul, Murder Ahoy! ve The Alphabet Murders. 1930’da ilk kitabıyla popüler olan Jane Marple beyazperdeye aktarılmak için otuz küsur yıl beklemiş, sonuçlar da hayal kırıklığı yaratmıştı. Buna rağmen Christie, dört filmde Marple’ı canlandıran Dame Margaret Rutherford’a, The Mirror Crack’d from Side to Side (Kırık Ayna ile Ve Ayna Kırıldı) adlı kitabını ithaf etmiştir.
Buna karşılık Bayan Marple TV’de daha iyi kabul gördü. İlk kez Amerikan televizyonunda 1965’te efsanevi İngiliz aktris Gracie Fields’in oynadığı karakter, 1984 ile 1992 arası BBC’nin Miss Marple dizisiyle ve bütün kitaplarla ekrana geldi. Aslında bunlar, TV dizisinden çok, 12 tane uzun metrajlı TV filmiydi ve orijinallerine çok yakındılar. Bayan Marple’ı Joan Hickson oynadı. Sonra TV filmi The Mirror Crack’d’de oynayan Angela Lansbury, kısmen Bayan Marple, kısmen de bir başka Christie karakteri olan Ariadne Oliver üzerine kurulu Jessica Fletcher karakterinin kahramanı olduğu TV dizisi Murder, She Wrote’da başrolü üstlendi. Geraldine McEwan ve son olarak Julia McKenzie de TV’nin Miss Marple’ları arasındadır.
Christie’nin eserlerinden yapılan televizyon uyarlamaları, 1938’de, Philomel Cottage adlı kısa hikâye ve aynı adlı oyun üzerine kurulu Love from a Stranger ile başlamıştı. Dokuz yıl sonra aynı adlı uyarlama yapıldı. Bunu, 10 yıl ara ile Ten Little Indians (And Then There Were None) izledi. TV’de ilk Bayan Marple uyarlaması, 1970’deki The Murder at the Vicarage’dı. 2009’daki The Mirror Crack’d from Side to Side’a kadar 50’yi aşkın uyarlama gerçekleştirildi.
1960’da Metro-Goldwyn-Mayer Christie’nin uyarlanmamış bütün polisiyelerini TV’ye uyarlamak için anlaşma yapıldığını ilan etti. Poirot’yu, günümüzün NCIS L.A. dizisinde Owen Granger’ı oynayan Miguel Ferrer’ın babası Oscarlı oyuncu Jose Ferrer’in oynayacağı söylendi. Sonra oyuncunun değiştirildiği bildirildi ama ne yazık ki Poirot dizisi gerçekleşmedi. Ancak MGM, Margaret Rutherford’lu Bayan Marple filmlerinin yapımını üstlendi. Poirot’yu televizyonda 1962’de CBS yapımı Hercule Poirot’da aktör Martin Gabel olarak gördük. Bir pilot bölümdü ama seri yapılmadı. Belçikalı dedektifi televizyon ve sinemada Albert Finney (unutulmaz Şark Ekspresi’nde Cinayet), Sir Peter Ustinov (özellikle Nil’de Ölüm), Sir Ian Holm, Orson Welles, Alfred Molina, Kenneth Branagh gibi hemen hepsi kolaylıkla üstat sayılabilecek pek çok oyuncu canlandırdı ama içlerinde karaktere en uygunu, en akılda kalanı David Suchet’dir. 1988’de Agatha Christie’s Poirot’ya başlayan Suchet’nin Yüzbaşı Hastings’ini de Hugh Fraser oynuyordu. Suchet, Poirot’nun her romanı ve hikâyesini okumuş biri olarak, karaktere son derece sadık kalıyordu. Ne yazık ki 70 yaşındaki aktör, BBC’nin bir hamle yapıp tekrar ele geçirdiği Poirot’yu oynamaktan vazgeçtiğini, yaşlandığını söyledi. Doğrusu izleyiciler yirmi yılı aşkın süredir Poirot olarak izledikleri aktörün yerine yeni birini koymakta zorluk çekecekler.
Dahası da var: 18 grafik roman ve sekiz video oyununa ilaveten, 2004’te Japon Nippon Hōsō Kyōkai kuruluşu, Agatha Christie’s Great Detectives Poirot and Marple için anime bir dizi yarattı. Dizide yeni karakterler olarak, Bayan Marple’ın polisiye yazan yeğeni Raymond West’in kızı olduğu söylenen Mabel West ile ördeği Oliver da yer alıyordu.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Dame Agatha Christie, eserleri perde, ekran ve sahneye uyarlanan yazarlar arasında, William Shakespeare ve Sör Arthur Conan Doyle ile at başı gidiyor.
